1739
papier, miedzioryt
15,5 x 10,2 cm.
Biblioteka Narodowa, nr inw. G.3464
Zbiory graficzne Biblioteki Wilanowskiej

Rycina wykonana jako frontispis do dzieła Georga Ludwiga Oedera, Catechesis Racoviensis, Seu, Liber Socinianorum Primarius […], Frankfurt i Lipsk 1739. Kompozycja miedziorytu wzorowana jest na rycinie Lamberta Visschera zamieszczonej w dziele Fausta Socyna Opera Omnia in Duos Tomos distincta, Amsterdam 1668, wydanym jako pierwszy tom Bibliotheca Fratrum Polonorum. Przedstawia popiersie teologa na neutralnym tle. Poniżej napis: Faustus Socinus: Senensis Haeresiarcha et Antesignanus Socinianorum Laelii ex Alexandro fratre Nepos. Natus A. 1539. d. 5 xbr Den. A. 1604. d. 3 Martij.
Faust Socyn (1539–1604) urodził się w Sienie w możnym i wpływowym rodzie bankierów i prawników. Był reformatorem religijnym, teologiem, pisarzem-polemistą i poetą. Stworzył doktrynę religijną Braci Polskich, od jego nazwiska polski unitarianizm znany jest w Europie jako socynianizm. Socyn wychowywał się i rozwijał swe poglądy pod wpływem dwóch stryjów Celso i Lelio Sozzinich, którzy opiekowali się nim po śmierci rodziców. Odrzucił szereg dogmatów katolickich, w tym istnienie Trójcy Świętej. Pierwszą rozprawę teologiczną (komentarz do pierwszego rozdziału Ewangelii św. Jana) opublikował w 1562 roku. Następną dekadę spędził na dworze księcia Toskanii Kosmy I. W 1574 przeniósł się do Bazylei, ośrodka wolnomyślicielstwa, pozostającego z dala od sądów Inkwizycji. W 1578 opublikował tam swoje najbardziej oryginalne dzieło: O Jezusie Chrystusie Zbawicielu. Zanegował w nim znaczenie śmierci Jezusa na krzyżu jako aktu odkupienia grzechów. Uznawał Jezusa za nauczyciela, wskazującego ludzkości drogę do osiągnięcia zbawienia. Najważniejszym warunkiem osiągnięcia zbawienia było według niego etyczne postępowanie człowieka, a nie wiara. Socyn zaprzeczał w swych pismach istnieniu grzechu pierworodnego. Twierdził, że grzech Adama obciąża jedynie jego sprawcę, a nie całą ludzkość. Wierzył, że człowiek doskonaląc się przez rozwój nauki i techniki w końcu wyzwoli się od cierpień i klęsk.
Jesienią 1578 po raz pierwszy przyjechał na krótko do Krakowa, nawiązując kontakty z grupą włoskich antytrynitarzy działających w otoczeniu królowej Bony. Miał wstąpić do krakowskiego zboru arian, lecz sprzeciwił się ponownemu ochrzczeniu (twierdził, iż każdy chrzest chrześcijański jest tak samo ważny) i nie ostatecznie został przyjęty. Nadal jednak współpracował z polskimi arianami w opracowaniu spójnej doktryny religijnej. W 1580 napisał traktat polemiczny O autorytecie Pisma Świętego, podkreślając w nim znaczenie Biblii jako Słowa Bożego. Cieszył się znacznym członków zboru autorytetem, co pozwalało mu rozstrzygać wewnętrzne spory. Pod koniec lat 90. XVI w. stał się nieoficjalnym przywódcą polskich arian. Reprezentował umiarkowane poglądy, nie sprzeciwiał się pańszczyźnie, państwu i sądownictwu. W 1586 ożenił się z córką swego przyjaciela Krzysztofa Morsztyna, możnego małopolskiego szlachcica i zagorzałego wyznawcy arianizmu. W związku z Elżbietą z Morsztynów miał jedną córkę, Agnieszkę. W majątku teścia – Pawlikowiczach Socyn wielokrotnie znajdował schronienie w czasie nasilającej się fali kontrreformacji. Dochodziło do aktów przemocy i wandalizmu, niszczono zbory protestanckie i cmentarze innowierców. W roku 1598 sam Socyn padł ofiarą napaści. Grupa krakowskich studentów splądrowała mu dom, spaliła jego księgozbiór i usiłowała go zabić. Od śmierci uratował go katolicki ksiądz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego Marcin Wadowita. Po tych zajściach Socyn, obawiając się o życie swoje i rodziny, wyjechał w 1598 do Lusławic koło Tarnowa, gdzie znajdował się duży ośrodek Braci Polskich. Tam zmarł w wieku 65 lat. W 1936 roku wzniesiono w Lutosławicach mauzoleum Socyna według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza, istniejące do dziś na terenie prywatnego parku dworskiego, należącego do kompozytora Krzysztofa Pendereckiego.

H. Widacka, Katalog portretów osobistości polskich i obcych w Polsce działających, t. 4, Warszawa 1994, poz. 4960; L. Chmaj, Faust Socyn 1539–1604, Warszawa, 1963; L. Szczucki, Proces Fausta Socyna w Sienie, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 46, 2002, s. 79–90; Faustus Socinus and his heritage, red. L. Szczucki, Kraków 2005; Od Lusławic do Zakliczyna. Szkice z dziejów braci polskich i kontrreformacji nad Dunajcem, red. P. Nowogórski, D. Skalska-Cygan, Zakliczyn 2014, s. 44–56.
Agata Pietrzak