Vademecum seu itinerarium…
Adam Samuel Hartmann
1657–1658
papier, 115 kart; in quarto
Archiwum Państwowe w Poznaniu, ABCz, sygn. 2260
z archiwum kościoła św. Jana

Pamiętnik z podróży po Europie zachodniej odbytej przez Adama Samuela Hartmanna (1627-1691), duchownego Jednoty – seniora i rektora gimnazjum. Wyprawa zorganizowana została jako kolekta po spaleniu Leszna w 1656 roku. Edycję krytyczną wydał w języku niemieckim Rodgero Prümers w 1900 roku p.t. Tagebuch Adama Samuel Hartmanns… über Seine Kolektenreise…
Podróż trwała od 15 V 1657 do 22 IX 1658; w tym czasie Hartmann zwiedził Śląsk, Niemcy, Danię, Holandię, północną Francję. Jego relacja nie jest zwykłym sprawozdaniem finansowym, ale prawdziwym pamiętnikiem z podróży: autor notuje osobliwości odwiedzanych miejscowości, zwiedza biblioteki, spisuje inskrypcje z nagrobków w kościołach, kupuje pamiątki dla żony i dzieci, informuje, w której gospodzie jest dobre wino i jadło, zauważa odmienność obyczajów i stroju. Prawdziwe przeznaczenie podróży – pozyskanie środków na odbudowę kościoła św. Jana po pożarze w 1656 roku jest stale obecne na kartach relacji, ale jawi się jako dodatek do iście turystycznych walorow wyprawy.

Podróże po Europie w XVII i XVIII wieku, katalog wystawy, red. K. Szymańska, Leszno 2005, s. 25–28.
Kamila Szymańska